سیدرضا هاشمی‌زاده / روزنامه‌نگار
سد بزرگ جگین، واقع در شهرستان بشاگرد هرمزگان و بر روی رودخانه جگین، نه‌تنها یک سازه عمرانی عظیم، بلکه یک منبع آبی استراتژیک و شریان حیاتی توسعه در شرق استان و محور کلان آب شیرین سواحل مکران محسوب می‌شود. در شرایطی که سدهای کهن و حیاتی استان نظیر سد استقلال میناب، شمیل و نیان به دلیل خشکسالی‌های پیاپی به ورطه خشکی کامل یا برداشت از حجم مرده (زیر ۴ درصد) افتاده‌اند و بندرعباس را در “خط قرمز” تأمین آب قرار داده‌اند، سد جگین با ظرفیت ۳۰۰ میلیون متر مکعب و آبگیری از حوضه پرآب کوهستان بشاگرد، به تک‌نقطه مطمئن و دارای ذخیره کامل برای تأمین آب پایدار در این منطقه مبدل شده است. این گزارش نگاهی به موقعیت این سد، جایگاهش در تأمین آب شرب و کشاورزی منطقه شرق، و ظرفیت‌های بلااستفاده آن دارد.
جایگاه محوری سد جگین و پروژه‌های تحول‌آفرین
اهمیت سد جگین از تأمین آب شرب و کشاورزی فراتر رفته و به موتور محرک طرح‌های کلان با رویکرد صادرات‌محور در مسیر توسعه سواحل مکران تبدیل شده است.
هدف اولیه ساخت سد، تأمین آب شرب شهرستان‌های جاسک و بشاگرد و اراضی کشاورزی پایین‌دست بود. فاز نخست طرح ملی جگین-جاسک در سال ۱۳۹۴ به بهره‌برداری رسیده و جمعیتی بالغ بر ۱۴۳ هزار نفر شامل شهر جاسک، ۱۰۵ روستای مسیر و ناوگان نظامی جنوب را از آب شرب باکیفیت و پایدار بهره‌مند ساخته است.
با توجه به بحران آب در مرکز استان، مقامات هرمزگان به‌طور جدی پیگیر طرح انتقال آب سد جگین به شهرستان‌های سیریک و میناب و حتی بندرعباس هستند تا کسری شدید آب شرب این شهرها را جبران کند. همچنین، پیگیری برای تأمین آب شهرستان سیریک از سد جگین در دستور کار قرار دارد تا آب شرب پایدار این منطقه تأمین شود.
حتی عده‌ای معتقدند انتقال آب از این سد به سمت سیریک و میناب می‌تواند مناطق مابین این شهرها را که از نظر کشاورزی مستعدند اما دچار خشکسالی‌اند، رونق داده و برای افراد زیادی در این محدوده‌ها شغل ایجاد نماید.
محور توسعه نوین کشاورزی و اشتغال‌زایی
• طرح مجول‌کاری (بزرگترین طرح صادراتی): بزرگترین و استراتژیک‌ترین طرح، ایجاد بزرگترین نخلستان مکانیزه خرمای مَجول دنیا به وسعت بیش از ۳‌هزار و ۶۰۰ هکتار در دشت پلپلک بشاگرد است. این پروژه که توسط شرکت ماهان سرمایه‌گذاری و اجرا می‌شود، با ارقام صادراتی و با استفاده از آب سد جگین و سیستم آبیاری قطره‌ای، با هدف کسب بازارهای جهانی و ایجاد بالغ بر ۳۰۰۰ شغل مستقیم برای بومیان، در حال اجرا یا برنامه‌ریزی است.
• شهرک گلخانه‌ای بزرگ جگین و بشاگرد: طرح ایجاد شهرک گلخانه‌ای ۵۰۰ هکتاری در منطقه جگین و اراضی دشت بارق بشاگرد در دستور کار قرار دارد. ۲۰ میلیون متر مکعب آب از سد جگین برای این طرح تخصیص داده شده است. هدف، تولید محصولات کشاورزی در فصول خارج از فصل، ثروت‌آفرینی، ایجاد اشتغال گسترده برای نیروهای بومی و صادرات محصولات از طریق بندر جاسک با بالاترین بهره‌وری آب است.

• جهش تولید در دشت جگین و یکدار (جاسک): آب سد جگین نه‌تنها برای ۱۵۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی پایین‌دست (دشت‌های جگین و یکدار) تخصیص یافته، بلکه بستر تغییر الگوی کشت را فراهم آورده است:
o پنبه‌کاری: شهرستان جاسک با زیر کشت بردن بیش از ۴۰۰ هکتار از اراضی شرکت سهامی زراعی جگین، به قطب تولید وَش (پنبه) در هرمزگان تبدیل شده است. برنامه‌ریزی برای کشت پنبه در مجموع ۲۵۰ تا ۵۰۰ هکتار از اراضی دشت جگین ادامه دارد تا جایگزین محصولات پرآب‌بر شود.
o توسعه گیاهان دارویی: توسعه کشت‌هایی مانند لمون گراس، آویشن، و رزماری که سازگاری بیشتری با اقلیم منطقه دارند، در دشت جگین در فازهای پایلوت قرار دارد.
o تولید صیفی خارج از فصل: کشت هندوانه (از جمله رقم خاص آناناسی)، طالبی، خربزه، سیب‌زمینی و گوجه به روش‌های نوین مانند مالچ پلاستیک، با هدف صادرات به کشورهای آسیای میانه و عراق دنبال می‌شود.
معمای ناکامی مکران؛ تضاد توسعه اقتصادی و بحران انسانی
اما علی‌رغم تمام این پتانسیل‌های کلان، بزرگترین معمای ناکامی و چالش مدیریتی سد جگین، در توزیع ناعادلانه آب و عدم تحقق وعده‌های اولیه برای مردم بومی نهفته است.
• محرومیت در محل احداث سد: شهرستان محروم بشاگرد که محل استقرار سد و خاستگاه کوهستانی رودخانه جگین است، همچنان با بی‌آبی شدید مواجه است. هزاران نفر از اهالی این شهرستان و روستاها (مانند روستای کوه حیدر) برای تأمین آب شرب خود، وابستگی کامل به تانکر و منابع آب غیربهداشتی (چشمه‌های آلوده) دارند که منجر به گزارش مواردی از بیماری‌های گوارشی و هپاتیت A شده است.

• کندی پروژه آبرسانی: پروژه انتقال آب سد جگین به سردشت (مرکز بشاگرد) و روستاهای مسیر، که از سال ۱۳۸۵ (حدود دو دهه پیش) آغاز شده، با وجود پیشرفت بیش از ۵۰ درصد، همچنان با روندی بسیار کند و به دلیل کمبود اعتبار آهسته پیش می‌رود. این در حالی است که مردم بشاگرد خواستار تخصیص اعتبار برای تکمیل خطوط انتقال آب شرب خود هستند.
• حق‌آبه نادیده گرفته شده: منتقدان به صراحت اعلام می‌کنند که توسعه و تخصیص آب برای اراضی کشاورزی جاسک (دشت یکدار) و پروژه‌های صادراتی کلان، با وجود اهمیت اقتصادی‌شان، بر تأمین حق حیات و آب شرب مردم بومی و مجاور سد در بشاگرد اولویت داده شده است.
چالش‌های مدیریتی و فنی
• هدررفت آب در شبکه‌های سنتی: در سال‌های بهره‌برداری اولیه، به‌دلیل استفاده از کانال‌های سنتی آبرسانی در شبکه جگین، بخش بزرگی از آب سد دچار هدررفت می‌شد و راندمان انتقال پایین بود. هرچند تلاش‌هایی برای جایگزینی کانال‌ها با خطوط انتقال لوله‌ای برای افزایش راندمان تا ۸۰ درصد انجام شده، اما نیاز به نظارت مستمر و تخصیص سرمایه برای بهره‌برداری بهینه باقی است.
• فشار چندجانبه بر منابع آبی: سد جگین به عنوان تنها منبع آبی بزرگ با ذخیره کامل در شرق هرمزگان، اکنون تحت فشار است تا همزمان نیازهای توسعه کشاورزی جاسک و طرح‌های کلان را تأمین کند، طرح انتقال آب به شهرهای بزرگتر استان را دنبال کند، و همچنین به بحران آب شرب بومیان بشاگرد پاسخ دهد.
فرصتی ملی در گرو عدالت توزیع
سد جگین یک فرصت ملی و اقتصادی بی‌نظیر برای توسعه سواحل مکران است که می‌تواند شرق هرمزگان را به قطب تولید محصولات کشاورزی صادرات‌محور تبدیل کند و هزاران شغل ایجاد نماید. با این حال، تحقق کامل پتانسیل‌های سد جگین، در گرو بازنگری فوری در اولویت‌های تخصیص آب است؛ به‌گونه‌ای که تأمین آب شرب مردم محروم بشاگرد (محل اصلی استقرار سد) در صدر همه اهداف قرار گیرد و پروژه‌های توسعه اقتصادی با رعایت عدالت و حق‌آبه بومیان و با حداکثر بهره‌وری فنی (کشت گلخانه‌ای و سامانه‌های تحت فشار) دنبال شود تا معمای تلخ “بی‌آبی در کنار پرآب‌ترین سد استان” پایان یابد.